بررسی تطبیقی اصول روایت در تاریخ بیهقی و تاریخ بلعمی

تاریخ بلعمی (از تاریخ‏‏های عمومی عالم) و تاریخ بیهقی (از تاریخ‏‏های خصوصی دورة غزنویان) از شاه‌کارهای تاریخی و ادبی ایران‏‏زمین به ‏شمار می‌روند. به‏ ‏‏رغم پژوهش‏‏های فراوانی که دربارۀ آن‏‏ها انجام شده، از دید تطبیقی و از ابعاد مختلف تاریخی و ادبی، نظیر سبک و اسلوب تاریخ‏‏پردازی، اصول روایت، و زبان، تا کنون کم‏تر بدان‏ها توجه شده است. این دو اثر، که از برجسته‏ترین نمایندگان دورة نخستین تاریخ‏‏نگاری و از آثار مهم سبک نثر مرسل و بینابین ادبیات منثور ایران‏اند، به سبب برخی تجانس‏‏های انکار‏‏ناپذیر، از جمله کاربرد آگاهانه یا ناآگاهانۀ اصول روایت و داستان‏‏پردازی، ظرفیت مطالعۀ تطبیقی را دارند. پژوهش حاضر بر آن ‏‏است تا با مطالعه و بررسی ویژگی‏‏های روایی و داستانی تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی از جمله زاویۀ دید، شخصیت‏‏پردازی، صحنه‏‏پردازی، لحن، و فضا، برخی شباهت‏‏ها و تفاوت‏‏های این دو شاه‌کار را از این حیث به‏ دست دهد. نتایج این پژوهش نشان می‏‏دهد که تنوع زاویۀ دید در تاریخ بیهقی بیش از تاریخ بلعمی است. در تاریخ بیهقی به شخصیت‏‏ها بیش از کنش‏‏ها و حوادث پرداخته شده و این اثرْ تاریخی شخصیت‏‏محور به ‏شمار می‏‏آید، اما تاریخ بلعمی بیش‏تر تاریخِ کنش‏‏محور است. بیهقی در صحنه‏‏پردازی موفق‏‏تر از بلعمی است. هم‌چنین، عناصر لحن، فضا، و رنگ در تاریخ بیهقی پرداخته‏‏تر و ماهرانه‏‏تر از تاریخ بلعمی است و مجموعۀ این عوامل باعث جذابیت بیش‏تر آن شده‏ ‏است.